In memoriam Hans Magnus Enzensberger (1929-2022)

Hans Magnus Enzensberger was een invloedrijke Duitse intellectueel en in 2006 de eerste buitenlandse schrijver die de Belle van Zuylenlezing verzorgde. Onder grote belangstelling hield hij op 14 december 2006 in de Utrechtse Janskerk zijn lezing ‘Im Irrgarten der Intelligenz’, het gelijknamige essay zou in 2007 verschijnen. De lezing over de IQ-cultus werd van boventiteling voorzien (‘In het doolhof van de intelligentie’), want men kon er niet vanuit gaan dat het publiek het Duits machtig zou zijn.
Hans Magnus Enzensberger is op 24 november op 93-jarige leeftijd overleden.
Een breed uitwaaierend notitieboek met de titel Fallobst verscheen op zijn negentigste verjaardag, een boek met de kenmerkende luchtige, gedistantieerde toon van iemand die zich niet vast wil leggen maar haarscherp kan observeren en dat stilistisch scherp kan verwoorden. Hans Magnus Enzensberger was buitengewoon productief, een literaire omnivoor en intellectueel altijd beweeglijk. Behalve als lezer van Michel de Montaigne, Denis Diderot, Blaise Pascal en vele moderne dichters, maakte hij faam met eigen werk en projecten. Andreas Thalmayr, Linda Quilt, Elisabeth Ambras, Serenus M. Brezengang waren pseudoniemen die hij gebruikte, maar het meeste werk van deze Duitse dichter, essayist, prozaïst, toneelschrijver, vertaler en uitgever verscheen onder zijn eigen naam. Na zijn studie schreef Enzensberger een proefschrift over Clemens Brentano. Vervolgens werkte hij als radioredacteur, schrijver en uitgeversredacteur, totdat hij het spraakmakende tijdschrift Kursbuch en later de gelijknamige uitgeverij oprichtte. Hij reisde naar allerlei werelddelen en zag her en der hoe revoluties smoorden en hoe kapitalisme functioneerde. Al in 1963 ontving hij de prestigieuze Georg Büchner Preis, nadat hij in 1957 met de dichtbundel verteidigung der wölfe zijn reputatie als angry young man had gevestigd. In 1960 had hij modernistische poëzie uit allerlei windstreken in een bloemlezing samengebracht. De editie Museum der modernen Poesie bevatte gedichten in 16 talen die tweetalig werden gepresenteerd, zodat Duitstalige lezers konden kennismaken. Hij schreef zowel het documentaire revolutiestuk Das Verhör von Habana (1970), de documentaire roman Der kurze Sommer der Anarchie (1972) – over het leven van een Spaanse anarchist – als de theaterkomedie Der Untergang der Titanic (1980). Hij blonk uit met politieke essays. Van zijn wereldberoemde ‘Die Andere Bibliothek’ verschenen sinds 1985 meer dan 200 delen. Hij vertaalde werk van o.a. Cesar Vallejo, William Carlos Williams, Franco Fortini en Lars Gustafsson. In Nederland verwierf hij bekendheid met zijn boek De telduivel – een hoofdkussenboek voor iedereen die bang voor wiskunde is. Bekend werden ook zijn essays in vertaling, zoals Ach Europa – waarnemingen uit zeven landen, Oog in oog met de burgeroorlog (1989) en De grote volksverhuizing (1993), een tekst over gevolgen van migratie nog voordat het thema de politieke agenda ging beheersen. Een aanzienlijk deel van Enzensbergers poëzie is in het Nederlands vertaald, waaronder een verzamelbundel: De verdediging van de wolven’. Zijn essay over zelfmoordterroristen Schreckens Männer -Versuch über den radikalen Verlierer (2006) verscheen als De radicale verliezer. Niet altijd schoot Enzensberger in de roos: de euroscepsis die hij etaleerde in het essay Sanftes Monster Brüssel oder Die Entmündigung Europas kreeg in 2011 weinig bijval. Toen in 2018 de briefwisseling verscheen tussen Enzensberger en Ingeborg Bachmann, die beiden bij de Gruppe 47 actief waren, bleek weer eens hoezeer de recente literatuurgeschiedenis met Enzensberger verweven is.
Op 15 december 2006 hield Enzensberger een besloten gastcollege in mijn cursus Deutsche Kultur, een buitengewoon exclusieve aangelegenheid. We boden hem een groepsvertaling aan van zijn nog onvertaalde boek Einladung zu einem Poesie-Automaten. Dezelfde avond dineerden we in een Indonesisch restaurant, samen met Joachim von der Thüsen, en de volgende dag haalde ik hem op bij hotel Karel V en we reden naar Huis Doorn, omdat hij erdoor geïntrigeerd was toen ik erover vertelde. We kregen een privé-rondleiding door het huis waar de verbannen Duitse keizer had gewoond, hij was geamuseerd en geboeid en bleek goed thuis in de geschiedenis van de Hohenzollern.
Tot het einde van zijn leven bleef Enzensberger optimistisch en productief. In maart 2023 verschijnt zijn dichtbundel Leichte Gedichte.
Wij kunnen ons laven aan zijn imposante œuvre. Zijn inspirerende geest blijkt ook uit een bijzonder interview dat met de toen 85-jarige schrijver werd gemaakt.

Ewout van der Knaap